ΤΑ ΔΩΡΑ ΤΟΥ ΜΑΡΤΗ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Κατά το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο ο Μάρτιος ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου και ονομαζόταν Primus. Το 46 π.Χ., με τη μεταβολή του ρωμαϊκού ημερολογίου από τον Ιούλιο Καίσαρα και την προσθήκη στο έτος δύο ακόμα μηνών, του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου, ονομάστηκε Μάρτιος, έγινε ο τρίτος μήνας του χρόνου, αφιερωμένος στον θεό Μαρς, που αρχικά ήταν ο θεός της γονιμότητας και των αγρών. Αργότερα ταυτίστηκε με τον Άρη το θεό του πολέμου. Ο θεός Μαρς ήταν πατέρας του Ρέμου και του Ρωμύλου και γενάρχης των Ρωμαίων. Σήμερα ο Μάρτιος είναι ο τρίτος μήνας του χρόνου, ο πρώτος μήνας της άνοιξης και ο μήνας με την Εαρινή Ισημερία στις 21 του μήνα.

Οι Έλληνες έχουν δώσει στο Μάρτιο πολλά ονόματα, όπως ανοιξιάτης, επειδή φέρνει την άνοιξη, γδάρτης, παλουκοκαύτης και πεντάγνωμος, επειδή ο καιρός είναι άστατος και αλλάζει διαρκώς, βαγγελιώτης, από τη γιορτή του Ευαγγελισμού.

Έθιμο του Μάρτη είναι το βραχιολάκι που φορούν τα παιδιά, αλλά και οι μεγάλοι στον καρπό του χεριού τους φτιαγμένο από άσπρη και κόκκινη κλωστή, ο Μάρτης ή Μαρτιά. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο Μάρτης προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της άνοιξης, για να μην καούν, καθώς ο ήλιος του Μάρτη κάποτε θεωρούνταν πολύ βλαβερός. Το βραχιολάκι του Μάρτης το φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του νέου μήνα, πριν βγουν από το σπίτι. Το βγάζουν στο τέλος του μήνα ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές, όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να το πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους. Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας έβαζαν Μάρτη ακόμη και στα μωρά, γύρω από το λαιμουδάκι τους. Σε μερικές περιοχές φοριέται στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σαν δαχτυλίδι για να μην σκοντάφτει ο κάτοχός του. Στις αγροτικές περιοχές βάζουν Μάρτη και στην ουρά ή στα κέρατα των ζώων, για να κατεβάζουν γάλα. Αλλού τον δένουν γύρω από τις στάμνες για να προστατέψουν το νερό από τον ήλιο και να το διατηρήσουν κρύο.

Το έθιμο πιστεύεται πως έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσινίων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή, την κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Το έθιμο διατηρήθηκε και στα βυζαντινά χρόνια, όταν οι βυζαντινές πατρίκιες κρεμούσαν κάθε Μάρτη στο λαιμό τους σκόρδο, κρεμμύδι και άλλα μικροπράγματα, καθώς και μια χρυσή αλυσίδα για καλή τύχη.

Στην Κοζάνη κρατούν το Μάρτη μέχρι να δουν το πρώτο χελιδόνι. Τότε τον βγάζουν και τον πετούν στα κεραμίδια για να τον πάρει το πουλί και να κάνει τη φωλιά του, ελπίζοντας βέβαια, τα παιδιά κυρίως, με αυτή τους τη γενναιόδωρη χειρονομία και σε πολλά δώρα επ’ ευκαιρία των γιορτών του Πάσχα. Αλλού τον βγάζουν την Ανάσταση, οπότε και τον καίνε με τη λαμπάδα της Λαμπρής ή τον δένουν στην τριανταφυλλιά, για να πάρουν το χρώμα της.

Το έθιμο του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία Μάρτινκα και στην Αλβανία ως Βερόρε. Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους πιάσει ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Άλλοι πάλι, δένουν το Μάρτη σε κάποιο καρποφόρο δέντρο για να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη μέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.

Οι Βούλγαροι, την πρώτη μέρα του Μάρτη, ακολουθώντας μία παράδοση αιώνων, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που ονομάζονται Μαρτενίτσα. Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν  έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους κάψει η γιαγιά Μάρτα (Μπάμπα-Μάρτα), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του Μάρτη. Η Μαρτενίτσα λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο συνηθίζεται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.  

Στη Ρουμανία το ασπροκόκκινο στολίδι της 1^ης του Μάρτη ονομάζεται Μαρτιζόρ. Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει το Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Θεός-Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας γενναίος νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε το δράκο και ελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας ξανά την άνοιξη στον κόσμο. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1^η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το Μαρτισόρ, με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

Στην Κοζάνη έχουμε κι ένα ακόμα έθιμο την πρώτη μέρα του Μάρτη. Οι ντόπιοι δε γελάμε με αθώα αστεία τους φίλους μας την Πρωταπριλιά, όπως γίνεται στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας και στα περισσότερα μέρη του κόσμου, αλλά την πρώτη του Μάρτη. Και δεν έχει κι άδικο η πόλη μας που επιμένει σ’ αυτό το έθιμο! Η 1^η Μαρτίου ήταν για πολλά χρόνια πρωτοχρονιά και οι άνθρωποι έλεγαν ψέματα εκείνη τη μέρα για να ξεγελάσουν τα κακά πνεύματα και να μην τους πειράξουν όλο το χρόνο. Ο ..παροιμιακά άστατος και διαρκώς μεταβαλλόμενος καιρός του Μάρτη δικαιολογεί απόλυτα το γέλασμα την Πρωτομαρτιά, ένα έθιμο που συνηθίζεται και στην Άνδρο.

Κοζάνη, Μάρτιος 2015

ΠΗΓΕΣ:

http://mythagogia.blogspot.gr/2013/07/12.html

http://www.aegeanews.gr/default.asp?id=27&lg_id=1&Records=Details&_id=383402

http://www.sansimera.gr/articles/131

http://kozanionline.blogspot.gr/2015/03/blog-post.html

http://edu.klimaka.gr/diafora/557-paradosi-marths-klimaka.html