ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΩΝ ΜΑΓΙΣΣΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΗ

του Διονύση Φαραού

Ήδη από τον 12^ο αιώνα η Ευρώπη είχε μεταβληθεί σε μια «διώκουσα κοινωνία», θύματα της οποίας κατά διαστήματα έπεσαν οι αιρετικοί, οι λεπροί, οι Εβραίοι και οι μάγοι. Οι μάγοι και οι μάγισσες συγχέονταν πολύ συχνά με τους δαιμονισμένους και τους μανιακούς και διώκονταν από τις εκκλησιαστικές και τις κρατικές αρχές, είτε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, είτε της παραβίασης της χριστιανικής ηθικής. Ωστόσο, πίσω από αυτή τη μαζική δαιμονοποίηση και τις προκαταλήψεις υπήρχε ο φόβος του διαφορετικού, της ετερότητας που συχνά παρεισέφρεε στις χριστιανικές κοινωνίες της πρώιμης νεώτερης Ευρώπης. Βέβαια, σ’ αυτή την περίπτωση δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε στην εργαλειοποίηση της μαγείας τόσο από τα πάνω όσο και από τα κάτω. Παρ’ όλα αυτά, η ετερότητα ορισμένων ομάδων είχε εμπεδωθεί στις συνειδήσεις των Ευρωπαίων ως απόλυτα επικίνδυνη.

Τέσσερα είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά των μάγων και των μαγισσών: α) η χρήση maleficium, δηλαδή μαύρης βλαπτικής μαγείας, β) η σφράγιση συμβολαίου με το διάβολο μέσω συνουσίας μαζί του, γ) οι νυχτερινές εναέριες πτήσεις και δ) η τέλεση μυστικών οργιαστικών τελετών Sabbath. Η σύνθεση της εικόνας του μάγου και της μάγισσας, όπως αυτή πραγματοποιήθηκε από τους μελετητές του κυνηγιού των μαγισσών, οι οποίοι βασίστηκαν στα πρακτικά των δικών και στις δαιμονολογικές πραγματείες, έρχεται σε αντίθεση με την εικόνα που υπήρχε για τους μάγους και τις μάγισσες κατά την περίοδο του μεσαίωνα σε κάποιες περιοχές της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού, οι benandanti της περιοχής του Φρίουλη.

Οι benandanti, οι οποίοι θεωρούνταν «λευκοί» μάγοι» ήταν άνθρωποι που είχαν γεννηθεί με περιτύλιξη του ομφάλιου λώρου και υπήρχε η πεποίθηση πως διέθεταν μαγικές-υπερφυσικές δυνάμεις. Συγκεκριμένα, υποστηριζόταν πως κατά τη διάρκεια του ύπνου οι benandanti «έβγαιναν» από τα σώματά τους και μάχονταν δαιμονικούς μάγους και πνεύματα προκειμένου να προστατέψουν τις σοδειές. Αν η μάχη ήταν νικηφόρα η σοδειά είχε σωθεί, αν ήταν αποτυχημένη οι δαιμονικές δυνάμεις κατάφερναν να καταστρέψουν τη σοδειά.

Το κυνήγι των μαγισσών οδήγησε στο θάνατο περίπου 60.000 ανθρώπων και διαπέρασε κάθετα τον κοινωνικό ιστό της πρώιμης νεότερης Ευρώπης, δημιουργώντας στερεότυπα, προκαταλήψεις δεισιδαιμονίες, οι οποίες επηρέασαν ριζικά την κοσμοαντίληψη των ανθρώπων της εποχής και σημάδια τους παρατηρούμε ακόμα και σήμερα σε περιοχές του πλανήτη (π.χ. στην Αφρική-φυλές Τούτσι και Χούτου, αλλά και σε περιοχές της Ρωσίας).

Τα κηρύγματα της εποχής του κυνηγιού των μαγισσών, όπως αυτό του Bernadino di Siena, είναι γεμάτα εικόνες των μαγισσών και των τελετών τους. Ο Bernadino παρουσιάζει τις μάγισσες ως ηλικιωμένες και άσχημες, καθώς επίσης και τοξικές εξαιτίας της εμμηνόπαυσης. Κάποιες απ’ τις χαρακτηριστικότερες εικόνες τέτοιου είδους είναι οι εξής:

· μάγισσες που πίνουν αίμα νεογνών, όπως για παράδειγμα η μάγισσα που αναφέρει ο Bernadino di Siena, η οποία είχε «ομολογήσει» ότι είχε σκοτώσει 30 νεογνά πίνοντας το αίμα τους (αντίστοιχες αναφορές υπήρχαν και για τους Εβραίους κατά την περίοδο των εβραϊκών διώξεων στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη).

· νυχτερινές πτήσεις και καταστροφές σοδειών, καθώς επίσης και εναέριες διαμάχες με «λευκούς» μάγους (χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση των benandanti που αναφέρθηκε παραπάνω).

· συγκεντρώσεις σε απομακρυσμένες περιοχές και τέλεση οργιαστικών τελετών με τη παρουσία δαιμόνων  (Sabbath).

· Συνεύρεση μαγισσών με το διάβολο (χαρακτηριστικές αναφορές έχουμε στις δαιμονολογικές πραγματείες του Jean Bodin).

· Περιγραφή του διαβόλου με διάφορες μορφές ζώων, όπως: ποντικός, γάτα, γάιδαρος, τράγος κ.τ.λ.

Το ερώτημα όμως που προκύπτει μέσω όλων αυτών είναι γιατί η μαγεία, στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη, αποτέλεσε κατ’ εξοχήν γυναικείο αδίκημα. Η απάντηση μπορεί είναι περίπλοκη μα και συνάμα απλή. Συγκεκριμένα, η Cristina Larner υποστηρίζει πως οι μάγισσες δεν κατηγορούνταν για μαγεία επειδή ήταν γυναίκες αλλά επειδή ήταν μάγισσες. Δηλαδή, οι διώκτες των μαγισσών στην προσπάθειά τους να ανακαλύψουν τους μάγους και τις μάγισσες, κατέληγαν συνήθως στην γυναίκα-μάγισσα, γεγονός που απέρρεε κυρίως από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις που είχαν δημιουργηθεί για την μαγεία στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη. Όπως πολύ εύστοχα αναφέρεται στο άρθρο του Κώστα Γαγανάκη, ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΜΑΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΗ, «Το κυνήγι των μαγισσών στη Δύση τον 16^ο και 17^ο αιώνα δεν αποτέλεσε πόλεμο εναντίον του γυναικείου φύλου. Πρώτος στόχος των διώξεων ήταν οι μάγοι και οι μάγισσες. Όμως, στην εκστρατεία τους εναντίον του δαιμονικού εχθρού της χριστιανοσύνης, οι ιεροεξεταστές και οι λαϊκοί δαιμονολόγοι έφεραν στο προσκήνιο μια -κατασκευασμένη από αυτούς- ζώνη του ημίφωτος, όπου κατοικούσαν δυνάμεις ταγμένες στη σιωπηρή υπονόμευση της πνευματικής και σωματικής υγείας των χριστιανών και στην ανατροπή της εγκόσμιας τάξης^. και η ζώνη αυτή είχε προ πολλού θεωρηθεί προτιμητέος χώρος των γυναικών. Στόχος των διώξεων της περιόδου 1550-1750 ήταν οι μάγισσες, οι οποίες για προσδιορισμένους πολιτισμικά λόγους θεωρούνταν φυσικό να είναι γυναίκες».

Βέβαια, στη θεμελίωση της σύνδεσης της μαγείας με το γυναικείο φύλο συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό και οι μισογυνιστικές αντιλήψεις της εποχής. Αν ανατρέξουμε στη δαιμονολογική γραμματεία του 16^ου και 17^ου αιώνα, είναι εύκολο να διαπιστώσουμε γιατί η μαγεία αποτελούσε κατ’ εξοχήν γυναικείο αδίκημα. Οι γυναίκες θεωρούνταν πιο αδύναμες από τους άνδρες όχι μόνο σωματικά αλλά διανοητικά και ψυχικά, γεγονός που τις καθιστούσε ευάλωτες προς την αμαρτία. Για το λόγο αυτό, οι γυναίκες αποτελούσαν ευκολότερα θύματα του σατανά σε σύγκριση με τους άνδρες. Πέραν αυτών όμως, με το γυναικείο φύλο είχαν συνδεθεί και μια σειρά άλλων αμαρτημάτων, τα οποία βρίσκονταν σε άμεση συνάρτηση με τη μαγεία, όπως: η απληστία, η εκδικητικότητα, η ζήλεια  ο φθόνος, η ματαιοδοξία, η περιέργεια, η λαγνεία, η πολυλογία κ.ά. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την ύπαρξη ειδικού κεφαλαίου στο Malleus Maleficarum με τίτλο: «Γιατί οι γυναίκες γίνονται μάγισσες». Υποστηριζόταν πως ακόμα και το όνομα της γυναίκας υποδείκνυε την κατωτερότητά της, femina = fe-minus, δηλαδή άτομο με μειωμένη πίστη.

Εδώ, πρέπει να τονίσουμε πως παρότι στο Malleus Maleficarum υπάρχει η συγκεκριμένη αναφορά στο γυναικείο φύλο, στην πλειονότητά τους τα δαιμονολογικά κείμενα της εποχής δεν έκαναν ιδιαίτερη μνεία στη σύνδεση της μαγείας με αυτό. Η σιωπή αυτή επιβεβαιώνει με έμμεσο τρόπο τη βεβαιότητα που υπήρχε σχετικά με τη σύνδεση της γυναίκας με την αμαρτία, το σατανά και τη μαγεία. Στις κοινωνίες της πρώιμης νεότερης Ευρώπης είχε δημιουργηθεί ένα συμβολικό σύστημα αναπαράστασης της πραγματικότητας, στο οποίο κυριαρχούσαν ζεύγη αντιθέτων μεταξύ των δύο φύλων. Στο σύστημα αυτό, αρσενικό και θηλυκό αποτελούσαν δύο αντίθετους πόλους. Τα θετικά στοιχεία συνδέονταν με το αρσενικό φύλο, ενώ τα αρνητικά με το θηλυκό (άνδρας-καλό-θερμό-ιερό-στεγνό-Χριστός ≠ γυναίκα-κακό-ψυχρό-ανίερο-υγρό-Αντίχριστος). Κατανοούμε, λοιπόν, πως το συμβολικό-διπολικό αυτό σύστημα ήταν κατά κάποιο τρόπο η βάση των δαιμονολογικών πραγματειών της εποχής κι έτσι δεν υπήρχε η ανάγκη να τονιστεί η γυναικεία φύση της μαγείας.

Η απεικόνιση των τελετών του Sabbath, των νυχτερινών πτήσεων των μαγισσών, της άσκησης μαύρης βλαπτικής μαγείας κ.τ.λ., όπως αποτυπώθηκε στους πίνακες ζωγραφικής, στις ξυλογραφίες και στις γκραβούρες έδωσε σάρκα και οστά στις δοξασίες και τις προκαταλήψεις των ανθρώπων της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Έδωσε όψη στον εχθρό, που απειλούσε τη συνοχή της κοινωνίας, γεγονός που είχε επαναληφθεί και στο παρελθόν σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα κατά την περίοδο των εβραϊκών διώξεων, της εξάπλωσης των Οθωμανών κ.ά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ:

-          Γαγανάκης Κώστας, Γυναίκα και μαγεία στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη (πανεπιστημιακές παραδόσεις).

-          Ginzburg Carlo , The Night Battles: Witchcraft and Agrarian Cults in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Βαλτιμόρη, The Johns Hopkins UP, 1983.

-          Thurston W. Robert, Μάγοι και Μάγισσες, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση, 2006.

-          Σταυρινού Αλεξία, Το κυνήγι των μαγισσών του Matthew Hopkins και οι επιδράσεις που δέχτηκε από το Malleus Maleficarum και τις δαιμονολογικές πραγματείες του Ιακώβου Στ’ και του William Perkins, Διπλωματική εργασία του τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του  Ε.Κ.Π.Α., 2006.

http://arthrografein.blogspot.gr/2012/12/blog-post_10.html