ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΣΤΕΡΙΩΣΑΝ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ;

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Τον τελευταίο καιρό ξεσήκωσε πολλά σχόλια μία διαπίστωση του κου Δημητρίου Λαμπράκη, που συμμετείχε στο Επιστημονικό Συνέδριο: Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας που διοργανώθηκε στην Κοζάνη 27/30 Σεπτεμβρίου 2012. Ο κος Λαμπράκης στην ομιλία του με τίτλο: «Ο καζάς Σερβίων τον 16^ο αιώνα. Η περίπτωση τριών χωριών, μέσα από τα οθωμανικά απογραφικά κατάστιχα» έκανε και ανακοίνωσε στο συνέδριο μία διαπίστωση που επιχείρησε να διαλύσει τη βεβαιότητα ότι στην Κοζάνη δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ Εβραίοι. Ανέφερε ότι σε οθωμανικά κατάστιχα του 17^ου και του 18^ου αιώνα, που μελέτησε στην περιοχή της Κοζάνης εντοπίζονται πολλά ονόματα Εβραίων, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται που ακριβώς αυτοί οι Εβραίοι ήταν εγκαταστημένοι. Ο κος Λαμπράκης είναι από τον Πειραιά και πιθανόν δεν κατάλαβε ή ίσως κανείς δεν του εξήγησε πως όταν οι Κοζανίτες ιστορικοί υποστηρίζουν ότι Εβραίοι δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ στην Κοζάνη εννοούν αποκλειστικά και μόνο την πόλη της Κοζάνης κι όχι τον υπόλοιπο νομό. Άλλωστε, Εβραίοι είχαν εγκατασταθεί σε διάφορα χωριά του νομού, όπως στα Σέρβια. Κι αυτό είναι παλιά διαπίστωση. Όπως αναφέρει για τα Σέρβια ο Εβλιγιά Τζελεμπί, Τούρκος περιηγητής (1611-1684), σε μία περιοδεία του στην Ελλάδα από τη Θράκη μέχρι την Κρήτη, το 1667 στα Σέρβια υπήρχαν «έξι μουσουλμανικές συνοικίες, οχτώ συνοικίες Ελλήνων απίστων και μια Εβραϊκή». Ωστόσο, οι Εβραίοι τον 18^ο αιώνα έφυγαν μαζικά από τα Σέρβια, λόγω της σκληρής συμπεριφοράς των Τούρκων και της αρπαγής των περιουσιών τους, για τον ίδιο λόγο που μεταφέρθηκε την ίδια εποχή, το 1745 στην με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό Κοζάνη και η έδρα της Επισκοπής Σερβίων.

Στην πόλη της Κοζάνης, όπως τα ιστορικά στοιχεία φανερώνουν δεν εγκαταστάθηκαν Εβραίοι,. Αν ζούσαν κάποτε Εβραίοι στην πόλη θα βρίσκαμε κάπου τα υπολείμματα της συναγωγής τους και των άλλων οικοδομημάτων τους, θα έμενε σαν παράδοση η παρουσία τους στην πόλη και κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου θα ακολουθούσαν κι αυτοί την τραγική πορεία των υπολοίπων Ελλήνων Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Και στην Κοζάνη καμία τέτοια μάζωξη δεν αναφέρεται τα χρόνια εκείνα και οι παλαιότεροι μπορούν να μας το επιβεβαιώσουν. Συν τοις άλλοις η Κοζάνη είχε ανακηρυχθεί από το 1664 ακόμα, μετά από ενέργειες του Χαρίση Τράντα, ενός από τους πρωτους άρχοντές της πόλης, μαλικιανές, τόπος υπό την προστασία της μητέρας του Σουλτάνου. Με την παροχή αυτού του προνομίου οι Κοζανίτες απαλλάσσονταν απ’ ορισμένους φόρους, απαγορευόταν στον τουρκικό στρατό να διαμένει ή να περνάει μέσα από την πόλη, αν δεν ξεπετάλωνε τα άλογα και δεν κατέβαζε τα όπλα και τα λάβαρά του (κι έτσι οι Τούρκοι για ν’ αποφεύγουν όλα αυτά τα χρονοβόρα και ταπεινωτικά κυρίως προτιμούσαν να περνούν απ’ έξω), απαγορευόταν η εγκατάσταση Οθωμανών στην πόλη και οι χριστιανοί μπορούσαν να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και τις εκκλησιαστικές τους γιορτές. Πληρώνανε μόνο ένα ειδικό φόρο στη Σουλτάνα και στην πόλη είχε εγκατασταθεί βοεβόδας, εκπρόσωπος δηλαδή βακουφιού κι όχι Τούρκος φεουδάρχης. Δεν μπορούσαν εύκολα να εγκατασταθούν στην Κοζάνη κάτοικοι μη Χριστιανοί, είτε για μουσουλμάνους επρόκειτο, είτε για Εβραίους. Ωστόσο, η πραγματική αλήθεια είναι ακόμα χαμένη κάπου στη σφαίρα του θρύλου και η αλήθεια του γεγονότος έδωσε πολλές αφορμές στους ευφυέστατους Κοζανίτες να ανακαλύψουν πολλούς λόγους για τους οποίους δε στέργιωσαν Εβραίοι στην πόλη μας.

Μύθος πρώτος

Επί τουρκοκρατίας, κάποιος Εβραίος ήλθε με το γαϊδουράκι του στην Κοζάνη, φορτωμένο με εμπορεύματα και πήγε στο χάνι του Πραχάλη για να κοιμηθεί. Τα χάνια ήταν τα ξενοδοχεία της εποχής: Διώροφα κτίρια που στο κάτω μέρος τους είχαν έναν στάβλο και δίπλα ένα κρασοπουλειό και στο επάνω μέρος τον οντά του ιδιοκτήτη και δίπλα ένα-δύο άλλους οντάδες για να κοιμούνται οι πελάτες.

Ήρθε ο Εβραίος, μπαίνει στο χάνι του Πραχάλη και του λέει:

-         Καλησπέρα! Είμαι κουρασμένος και θέλω να ξεκουραστώ.

-         Καλωσόρισες, του λέει ο χανιτζής. Το χάνι μου στη διάθεσή σου!

Και ο Εβραίος όλο γενναιοδωρία…

-         Πάρε ένα γρόσι (σημερινή αξία ίση με ένα πεντάευρω), βάλε μου κάτι να φάω, να γεμίσω το στομάχι μου, στρώσε μου να κοιμηθώ, τάισε και το γάιδαρό μου, βοήθα με να κουβαλήσω τα εμπορεύματά μου επάνω μη μας τα κλέψουν και με τα ρέστα φέρε μου κάτι για να περάσει η ώρα μου! Κοίταξε να περάσω καλά, γιατί θα σου φέρω και άλλους Εβραίους πελάτες!

-         Μείνε ήσυχος, φίλε μου! Θα σε ταιριάσω και θα σε περιποιηθώ πολύ καλά, του απαντάει ο χανιτζής.

Σε λίγο του φέρνει ένα καρπούζι…

-         Τι είν’ αυτό, ρωτάει ο Εβραίος.

-         Καρπούζι, του απαντάει ο χανιτζής.

-         Και τι θα το κάνω, ξαναρωτάει ο Εβραίος.

-         Άκου να δεις, μάστορα… Θα φας το καρπούζι και θα γεμίσει η κοιλιά σου και θα χορτάσεις μια χαρά! Τα σπόρια να τα φυλάξεις σε μία άκρη για να περάσει η ώρα σου ευχάριστα αργότερα και τις πέτσες (φλούδες) απ’ το καρπούζι δώσε τις να τις φάει ο γάιδαρος, γιατί ιντζέ (πρασινάδα) δεν έχω.

«Ώχ! Οι Κοζανίτες είναι χειρότεροι από τους Εβραίους...», σκέφτηκε.

Σηκώθηκε ο Εβραίος, πήρε το γαϊδουράκι του και δεν ξαναφάνηκε στην Κοζάνη!

Μύθος δεύτερος

Οι Εβραίοι, όταν έμαθαν το πάθημα του συμπατριώτη τους, πολύ συγχύσθηκαν! Στη Συναγωγή που βρέθηκαν το Σάββατο είπαν μεταξύ τους:

-         Θα πάμε την Τρίτη στην Κοζάνη που έχει παζάρι και θα δουν τι έχουν να πάθουν οι Κοζανίτες!

Πράγματι, την Τρίτη έφτασαν στην Κοζάνη καμιά δεκαριά Εβραίοι πραματευτάδες με ότι εκλεκτότερο εμπόρευμα είχαν: κρύσταλλα, βαμβακερά και μεταξωτά υφάσματα, βελόνες για πλέξιμο και τα πούλαγαν όλα μισοτιμής! Το είδαν αυτό οι Κοζανίτες έμποροι και έστειλαν στα σπίτια τους τα τσιράκια τους με την εντολή να έρθουν οι γυναίκες τους και να ψωνίσουν από τους Εβραίους, αλλά προηγουμένως να πασαλείψουν τα χέρια τους με λίγδα ή μέλι!

Σε λίγο κατέφθασαν οι γυναίκες, όρμισαν στους μπάγκους των Εβραίων με καταλερωμένα τα χέρια και άρχισαν να εξετάζουν την πραμάτεια τους. Έπιαναν τα μεταξωτά με τα χέρια τους που ήταν γεμάτα μέλι και τα έδειχναν στη γειτόνισσα που τα είχε λερωμένα με λίγδα…

Σε λίγο όλο το εμπόρευμα των Εβραίων είχε καταλερωθεί. Το φόρτωσαν οι Εβραίοι στα γαϊδουράκια τους και από τότε δεν ξαναφάνηκαν στο παζάρι της Κοζάνης.

Μύθος τρίτος και επιβεβαιωμένος

Αυτά βέβαια λέγονται χιουμοριστικά. Η πιο σοβαρή εκδοχή είναι αυτή που αναφέρει ο Κοζανίτης μελετητής της ιστορίας της πόλης Γεώργιος Λυριτζής.

Όταν η Κοζάνη έγινε το 1879 Δήμος, από Κοινότητα που μέχρι τότε ήταν, ο πρώτος Δήμαρχός της Νικόλαος Χαλκιάς ζήτησε από τον Τούρκο διοικητή να γίνονται δύο «παζάρια», διότι η Κοζάνη ήταν πλέον πολύ μεγάλη και δεν ήταν δυνατόν να πωλούνται κρέατα, μαζί με υφαντά και τυριά την ίδια μέρα. Έτσι βγήκε διαταγή να γίνεται το «σταροπάζαρο» κάθε Τρίτη, όπως μέχρι τότε ίσχυε και το «Τρανό παζάρι», όπου θα πωλούνταν τυριά, ζαρζαβατικά και υφαντά κάθε Σάββατο.

Από τότε καθιερώθηκε η λαϊκή αγορά να γίνεται κάθε Σάββατο, πράγμα που δεν γινόταν πουθενά στην Ελλάδα!

Η εξήγηση είναι απλή:

Τα σιτηρά και τα άλευρα για το «σταροπάζαρο» δεν συνέφεραν στους Εβραίους, γιατί είχαν ελάχιστο κέρδος.

Το Σάββατο όμως είναι για τους Εβραίους αργία, σύμφωνα με τον Ιουδαϊσμό! Όπως για τους Χριστιανούς η Κυριακή!

Απαγορεύεται να δουλεύουν!

Κοζάνη, Νοέμβριος 2012