Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΑΤΑΣ…

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Είναι πολύ δύσκολο να αντισταθείς στην γοητεία τους. Τα παιδιά έχουν μια ατελείωτη όρεξη γι’ αυτές, ειδικά τις τηγανητές και οι ενήλικες ευχαριστιούνται τσιμπολογώντας τις. Τα μακαρόνια και το ρύζι δίπλα τους φοβούνται για τη βασιλεία τους, ενώ το σπανάκι και το μπρόκολο χλωμιάζουν από τη ζήλεια τους, όταν τις αντικρίζουν!!! Μιλάμε για τις πατάτες, ένα από τα πιο αγαπημένα λαχανικά που καλλιεργούνται σήμερα στην Ελλάδα και παγκοσμίως και που στη χώρα μας τον τελευταίο καιρό αποτέλεσε τον πρόδρομο του κινήματος προμήθειας προϊόντων χωρίς μεσάζοντες σε μία προσπάθεια μείωσης των τιμών και των συνεπειών της οικονομικής κρίσης.
Η πατάτα ανακαλύφθηκε μαζί με την Αμερική το 1492 και κατέκτησε χωρίς κόπο την πρώτη θέση στις καρδιές όλων μας.

Στις 24 Ιανουαρίου 1828, 16 μόλις μέρες μετά την άφιξή του στην Ελλάδα, όπου ανέλαβε τη διακυβέρνηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, ο Ιωάννης Καποδίστριας, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας και πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας ζητάει με γράμμα από τον αδελφό του Βιάρο, που βρισκόταν στην Κέρκυρα, να στείλει από την Κέρκυρα ή την Ζάκυνθο «μια καλή ποσότητα γεωμήλων» για να σπείρει στα χωράφια που για το λόγο αυτό ετοίμαζε στην περιοχή της Tίρυνθας. Στα Επτάνησα η πατάτα ήταν γνωστή πολύ πριν από την κήρυξη της ελληνικής επανάστασης. Στην Κέρκυρα η πρώτη καλλιέργεια πατάτας έγινε το 1800. Σε ιταλικά έγγραφα της Ιονίου Πολιτείας του 1811 αναφέρεται το ενδιαφέρον για τη διάδοση αυτής της καλλιέργειας. Ο ίδιος ο Καποδίστριας, έχοντας δοκιμάσει πατάτες στα ταξίδια του στην Ευρώπη, κρίνει ότι θα ήταν μια θρεπτική βασική τροφή για ένα φτωχό λαό, όπως ο ελληνικός λαός την εποχή εκείνη. Πριν ακόμα εγκατασταθεί στην Ελλάδα, σε επιστολή του από την Αγκώνα προς τον «κ. Πικτέτ Καζανόβη εις Γενούην», ο Καποδίστριας αναφέρει το ενδιαφέρον του για τη διάδοση της πατάτας στην Ελλάδα. Από τον Πικτέτ, που φαίνεται ότι είχε ειδικές γνώσεις στο θέμα, ο Καποδίστριας ζήτησε βοήθεια σε τεχνογνωσία και σε υλικό για σπορά.
Όταν εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο, τη δεύτερη πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους μετά την Αίγινα και πριν την Αθήνα, ο Καποδίστριας, άνθρωπος έξυπνος, που μπορούσε να βοηθήσει στην πορεία αναδημιουργίας της χώρας, προσπάθησε να πείσει τους χωρικούς να καλλιεργήσουν προς όφελός τους πατάτες. Εκείνοι, φιλύποπτοι και συντηρητικοί, ίσως και γιατί δε βρήκαν καμία χάρη και καμία ευκολία στο νέο προϊόν, τις πέταξαν! Ο Καποδίστριας, όμως, ήξερε πολύ καλά τους Έλληνες και -μιμούμενος το Φρειδερίκο το Μέγα της Πρωσίας και τον Παρμαντιέ της Γαλλίας, που μεταχειρίστηκαν παρόμοια κόλπα-περιέφραξε το μέρος όπου ήταν αποθηκεμένες οι πατάτες κι έβαλε σκοπούς να τις φυλάνε νυχθημερόν. Σύντομα, κυκλοφόρησαν φήμες, ότι αφού τόσο καλά φρουρούνταν οι πατάτες έπρεπε να είναι προϊόν μεγάλης αξίας. Κι επειδή το απαγορευμένο είναι πιο γλυκό, κάποιοι αποφάσισαν να τις …κλέψουν. Οι φρουροί είχαν διαταχθεί εκ των προτέρων να κάνουν τα στραβά μάτια και να επιτρέπουν ουσιαστικά την κλοπή. Μέσα σε μια εβδομάδα δεν είχε μείνει ούτε μια πατάτα και το σχέδιο του Καποδίστρια να τις εισάγει στην Ελλάδα είχε πετύχει!

Η πατάτα (Στρύχνον το κονδυλόρριζον, Solanum tuberosum), ένα από τα μέλη της οικογένειας των Solanaceae, είναι φυτό ιθαγενές των υψιπέδων του Μεξικού, του Περού, της Χιλής και της Κολομβίας, περιοχές όπου ζούσαν Ινδιάνοι, Ίνκας και Aζτέκοι. Οι ιθαγενείς Αμερικανοί, που ζούσαν στην οροσειρά των Άνδεων, γνώριζαν την πατάτα περίπου 4.000 χρόνια πριν ο γευστικός αυτός βολβός ξετρελάνει τους Ευρωπαίους. Την αποκαλούσαν με διάφορα ονόματα και σε ορισμένες περιοχές αποτελούσε βασικό συστατικό της καθημερινής διατροφής τους. Στην εποχή της αυτοκρατορίας των Ίνκας η καλλιέργεια της πατάτας είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την ήπειρο κάτι που παρατήρησαν και οι πρώτοι Ισπανοί χρονικογράφοι στις απαρχές της κατάκτησης της αμερικανικής ηπείρου. Οι Ίνκας, πέρα από την καλλιέργεια, είχαν αναπτύξει και ειδικές μεθόδους συντήρησης και αποθήκευσης, είτε με την αποξήρανση πατάτας, είτε με την πολτοποίηση της καταφέρνοντας να τη διατηρούν για σημαντικό διάστημα. Η χρησιμότητα της ξεπερνούσε την κάλυψη των διατροφικών αναγκών και χρησιμοποιούνταν και για την περιποίηση τραυμάτων.
Η σπουδαιότητα της πατάτας δεν έγινε αμέσως αντιληπτή από τους Ισπανούς και πέρασαν χρόνια μέχρι την μεταφορά των πρώτων σπόρων στην Ευρώπη και την καλλιέργεια της σε μικρή κλίμακα από Ισπανούς αγρότες, κυρίως ως ζωοτροφή. Σύμφωνα με έναν δημοφιλή θρύλο, ο πρώτος που εισήγαγε την πατάτα στην Ευρώπη ήταν ο σερ Γουόλτερ Ράλεϊ, χρηματοδότης πολλών υπερατλαντικών αποστολών. Λέγεται, ότι ο ίδιος είχε φυτέψει την πρώτη πατάτα στο κτήμα του, στην πόλη Κορν της Ιρλανδίας. Κάποιοι Ιταλοί μοναχοί μάλιστα είχαν φέρει στη χώρα τους πατάτες και τις προσέφεραν στον Πάπα ο οποίος όμως δεν ήξερε τι να τις κάνει! Ένας απεσταλμένος του ποντίφικα πήγε 2 πατάτες στη Φλάνδρα, στο Φιλίπ ντε Σιβρύ, διοικητή του Μονς, ο οποίος τις έστειλε με τη σειρά του στη Βιέννη στο φίλο του Σαρλ ντε Λεκλούζ, που έκανε την πρώτη επιστημονική περιγραφή τους: «μικρές τρούφες που έστειλε ο κ. ντε Σιβρύ, στις 26 Ιανουαρίου 1588. Οι περουβιανοί τις λένε πάπα».
Πιο τεκμηριωμένη ιστορικά είναι η θεωρία που θέλει ως πρωτοπόρο τον σερ Φράνσις Ντρέικ. Σύμφωνα με αυτή, ο Ντρέικ, επιστρέφοντας το 1586 στην Αγγλία, έπειτα από μία μάχη με τους Ισπανούς στην Καραϊβική, έκανε μια στάση στην Κολομβία για προμήθειες. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονταν καπνός και πατάτες. Κατά μία τρίτη θεωρία, ο πρώτος βολβός πατάτας ξεβράστηκε στις ακτές της Ιρλανδίας, μαζί με τα συντρίμμια ισπανικής αρμάδας, το 1588. Ανεξαρτήτου προελεύσεως, η πατάτα προσέλκυσε από την πρώτη στιγμή το ενδιαφέρον των αγροτών, που διαπίστωσαν ότι η καλλιέργειά της ήταν πολύ εύκολη και παρείχε πολύ μεγαλύτερη σοδειά απ’ ότι το σιτάρι και η βρόμη. Μέχρι το 1650 είχε κυριαρχήσει στη διατροφή των Ιρλανδών και είχε αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό τις καλλιέργειες σίτου. Οι Ιρλανδοί άποικοι ήταν και οι πρώτοι που καλλιέργησαν την πατάτα στη Βόρεια Αμερική, στην περιοχή Λόντοντερι του Νιου Χαμσάιρ, το 1719.
Το 1662 η Βασιλική Κοινότητα της Αγγλίας πρότεινε στην κυβέρνηση την εντατικοποίηση της καλλιέργειας της πατάτας, χωρίς όμως η πρόταση της να τύχει ανταπόκρισης, όμως οι ελλείψεις σε τρόφιμα κατά τις περιόδους των πολέμων το 18ο αιώνα οδήγησε το Αγροτικό Συμβούλιο της Αγγλίας το 1795 να εκδώσει έναν οδηγό με «Συμβουλές για την καλλιέργεια και την χρήση της πατάτας». Παρόμοια εξέλιξη υπήρξε και στην Ολλανδία, το Βέλγιο και τη Γαλλία, όπου ήδη από το 1771 το Πανεπιστήμιο του Παρισιού διαβεβαίωνε ότι η πατάτα ήταν γευστική και επωφελής για την δημόσια υγεία. Στην Γερμανία ο Μέγας Φρειδερίκος της Πρωσίας διείδε την δυνατότητα με την πατάτα της διατροφής μεγάλου τμήματος των υπηκόων του, αν και μετά την διαταγή του 1774 για την υποχρεωτική κατανάλωση πατάτας για την καταπολέμηση των λοιμών, αντιδράσεις εμφανίστηκαν από πολλές πλευρές με πιο χαρακτηριστική την απάντηση των κατοίκων της πόλης Kolberg οι οποίοι αναρωτήθηκαν: «ποια η χρησιμότητα της αφού ούτε μυρωδιά έχει, ούτε γεύση, ούτε καν τα σκυλιά δε την ακουμπούν». Όμως τελικά με ένα ευφυές τέχνασμα αντίστροφης ψυχολογίας, το επιθυμητό αποτέλεσμα που ήταν η διάδοση της πατάτας επιτεύχθηκε. Ο Μέγας Φρειδερίκος έδωσε διαταγή να καλλιεργηθεί ένα από τα βασιλικά χωράφια με πατάτες και να φυλάσσεται νύχτα-μέρα από ισχυρή φρουρά, συμβουλεύοντας τους φρουρούς να μην είναι και τόσο τακτικοί στην υποχρέωσή τους. Μετά από λίγες μέρες χωρικοί από τις γύρω περιοχές είχαν λεηλατήσει το χωράφι, παίρνοντας τους σπόρους και φυτεύοντας τους στα δικά τους κτήματα. Μέχρι σήμερα στο παλάτι Sans Souci (= χωρίς σκοτούρες) πολλοί Γερμανοί αφήνουν πάνω στον τάφο του Μεγάλου Φρειδερίκου πατάτες, ως δείγμα ευγνωμοσύνης, αφού αυτός τις εισήγαγε και τις επέβαλε στη χώρα τους.

Στους «διαφημιστές» της πατάτας κατά την πρώτη της εμφάνιση στην Ευρώπη συγκαταλέγονται η Μαρία Αντουανέτα και η αυτοκράτειρα της Αυστρίας Μαρία Τερέζα. Έως το τέλος του 18ου αιώνα, το νέο προϊόν είχε γίνει ιδιαίτερα δημοφιλές και στη Γαλλία, με την υποστήριξη του Αντουάν Ογκίστ Παρμαντιέ, ενός από τους αυλικούς του βασιλιά Λουδοβίκου του 15ου. Πιο επιφυλακτικοί, οι Ρώσοι, αρχικώς αποκαλούσαν τις πατάτες ως «τα μήλα του διαβόλου», πιθανότατα εξαιτίας του γεγονότος ότι αναπτύσσονταν κάτω από την επιφάνεια της γης.

Ο Καποδίστριας ζήτησε την αποστολή πατάτας από διάφορους φιλέλληνες, που με προθυμία έστελναν οικονομική και επισιτιστική βοήθεια προς την Ελλάδα, όπως ο Ελβετός φιλέλληνας τραπεζίτης, τιμημένος με τον τίτλο του ευεργέτη του ελληνικού έθνους και πρωτοπόρος φωτογράφος Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος. Επειδή η παραγγελθείσα ποσότητα από Λίβερπουλ αργούσε να φτάσει, η καλλιέργεια ξεκίνησε αρχικά στην Αίγινα με πατάτες από την Κέρκυρα και τη Σύρο. Την πρώτη εβδομάδα των εργασιών, μεταξύ 23 και 29 Ιανουαρίου 1828, απασχολήθηκαν στην φύτευση 500-600 εργάτες και την αμέσως επόμενη απασχολούνταν 1200 έως 1500 εργάτες. Η «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» της 15ης Φεβρουαρίου 1828 γράφει, ότι αυξάνει η φύτευση πατάτας η οποία «ήνοιξεν εις τους πτωχούς βέβαιον και φιλάνθρωπον καταφύγιον της αθλιότητος και της δυστυχίας των». Στις πρώτες εργασίες για την προώθηση της νέας καλλιέργειας βοήθησε ο Ιρλανδός Στήβενσον ο οποίος ζούσε στην Ελλάδα και φαίνεται ότι είχε γεωπονικές γνώσεις τις οποίες έθεσε στη διάθεση του Κυβερνήτη. Στις 12 Ιουνίου 1828 έφτασε στην Αίγινα από την Αλεξάνδρεια πλοίο με πατάτες οι οποίες μοιράστηκαν στον φτωχό λαό, καθώς είχε περάσει η εποχή της σποράς.
Τα πρώτα φυτά πατάτας φύτρωσαν αρχές Μαΐου στην Αίγινα και στον Πόρο και ο Καποδίστριας -που παρακολουθούσε στενά το όλο εγχείρημα- το ανακοίνωσε φανερά ικανοποιημένος στον Στήβενσον. Μέσα στο 1828 συγκομίζονται οι πρώτες πειραματικές εσοδείες και σε διάφορα άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως στη Μεσσηνία και την Αργολίδα. Μετά την αναχώρηση του Στήβενσον από την Ελλάδα τον Ιούλιο του 1828, την προώθηση της καλλιέργειας της πατάτας και άλλων φυτών ανέλαβε ο Κρατερός, ο οποίος είχε σπουδάσει στη γεωργική σχολή της Roville, την πρώτη γεωργική σχολή της Γαλλίας. Το 1829 ο Καποδίστριας ιδρύει στην Τίρυνθα το «Γεωργικό Σχολείο» με τη βοήθεια του Εϋνάρδου. Ο πρώτος διευθυντής του, ο γεωπόνος Γρηγόριος Παλαιολόγος, που εισήγαγε στην Ελλάδα τη βουτυρομηχανή, συνέχισε πιο συστηματικά την διάδοση της καλλιέργειας της πατάτας. Ο ίδιος το 1828 είχε εκδώσει στο Παρίσι βιβλίο περί πατάτας με δαπάνες της εκεί Φιλελληνικής Εταιρείας.
Σήμερα η πατάτα είναι ευρύτατα διαδεδομένη στην Ελλάδα και τρώγεται ως βασικό τρόφιμο. Η παραγωγή πατάτας ήταν πολύ σημαντική, ιδιαίτερα στα δύσκολα χρόνια των δύο Παγκοσμίων πολέμων, αφού έθρεψε και κράτησε ζωντανούς πολλούς ανθρώπους. Ευδοκιμεί καλύτερα σε δροσερό, υγρό κλίμα.
Ίσως να είναι μύθος το κλείδωμα των πατατών σε αποθήκες με το οποίο υποτίθεται ότι ο Καποδίστριας «έπεισε» τους Έλληνες να δοκιμάσουν το νέο καρπό. Η καλλιέργεια της πατάτας εισήχθη με μεγάλη ευκολία σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, παρά τις αρχικές δυσκολίες λόγω έλλειψης τεχνικών γνώσεων και δυνατοτήτων ή ακαταλληλότητος των εδαφών. Εκείνη την εποχή όμως μεγάλο μέρος του πληθυσμού κυριολεκτικά λιμοκτονούσε και γι’ αυτό δεν είχε αντίρρηση σ’ αυτή τη νέα εύγευστη και θρεπτική τροφή. Στην τροφή που κέρδισε επάξια και με το σπαθί της μία θέση στις καρδιές όλων μας.

Κοζάνη, Μάρτιος 2012