ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Στο βορειοανατολικό άκρο της πόλης της Κοζάνης, σε μία περιοχή ακόμη και σήμερα κατάφυτη, χρόνια πριν πολύ περισσότερο, με ψηλά, πυκνά δέντρα και πολλά νερά, στα σύνορα της πόλης κάποτε, σήμερα όχι και πολύ μακριά από το κέντρο, απέναντι από το ομώνυμο δημοτικό πάρκο και το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Κοζάνης, βρίσκεται χτισμένος, από χρόνους αγνώστους, ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου. Η ηλικία του φτάνει και ξεπερνά την ηλικία της πόλης και η ιστορία του συναγωνίζεται εύκολα στα χρόνια και στα πάθη τη δική της ιστορία. Στην ίδια περιοχή υπήρχε εκκλησία ή έστω κάποιο μικρό εξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου από τους βυζαντινούς ακόμη χρόνους, ενώ για κάποια χρόνια ο ιερός ναός λειτουργούσε σα μοναστήρι, μετόχι της Ιεράς Μονής της Παναγίας Ολυμπιωτίσσης Ελασσώνας. Τη σχέση ανάμεσα στα δύο ιερά ιδρύματα, πέρα από τη μέχρι σήμερα στενή συνεργασία τους, βεβαιώνει ένα χρυσόβουλο του 1336, που αποδίδεται στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ τον Παλαιολόγο, με το οποίο κατοχυρώνεται η περιουσία του μοναστηριού, αλλά και ένα δεύτερο, νεώτερο χρυσόβουλο του Ροδόλφου Καντακουζηνού, ηγεμόνα της Βλαχίας του 1730, όπου μεταξύ των κτημάτων της Ιεράς Μονής της Ελασσόνας, φαίνεται και «τόπος Κοζανιανής συν τη μικρά εκκλησία του Αγίου Δημητρίου». Ωστόσο νεότερες ιστορικές μελέτες αμφιβάλλουν για τη γνησιότητα των δύο αυτών εγγράφων.
Τη λειτουργία του Αγίου Δημητρίου σα μοναστηριακό ναό επιβεβαιώνει το γεγονός ότι στα 1612, εξαιτίας των κινημάτων και της πολιτικής αναταραχής, που επικρατούσε στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία, πλήθος καταδιωκομένων από τα Άγραφα, μετά την αποτυχημένη εξέγερση του Διονυσίου του Σκυλόσοφου έφτασε στην Κοζάνη και φιλοξενήθηκε προσωρινά στα κελιά του Αγίου Δημητρίου, όπως ο Λιούφης διασώζει1. Συνεπώς υπήρχε μοναστήρι με κελιά και όλα τα απαραίτητα κτίσματα. Στην Κοζάνη, ανατολικά της περιοχής του Αγίου Δημητρίου, κατέφυγαν το 1649 μετά την καταστροφή από αλβανικές συμμορίες της ιστορικής πόλης Κτένιον, το σημερινό Χτένι με το γνωστό κάστρο του, 120 οικογένειες βοσκών με προεστό τον Ιωάννη Τράντα ή Τραντογιάννη, πατέρα του Χαρίση Τράντα, μεγάλου άρχοντα και αναμορφωτή της πόλης και 12.000 αιγοπρόβατα και εγκαταστάθηκαν στη θέση Κρεβατάκια.
Η πρώτη δημιουργία του ιερού ναού του Αγίου Δημητρίου οφείλεται σ’ ένα όραμα που κάποιοι πιστοί είχαν να σκάψουν στη συγκεκριμένη θέση, όπου και βρήκαν μία εικόνα του αγίου, στη θέση της οποίας έχτισαν τον πρώτο ναό του Αγίου Δημητρίου η οποία σώζεται με επιγραφή, μεταγενέστερη της εύρεσης της: «Εικών δι’ οπτασίας ευρεθείσα εν τοις αρχαίοις του Ναού καταπτώμασι δι’ ης των συνεχών θαυμάτων εγένετο η πρώτη της κατά μικρόν ανεγέρσεως του ταύτης επωνύμου ναού και του μοναστηρίου. Εν Κοζάνη γέγονε υπό Σωφρονίου μοναχού εν τω αψωδ = 1754 Αυγούστου 5. Εδιωρθώθη δε δια σπουδής Χαρισίου ιερέως εν τω αωγ = 1803 Απριλίου 23».
Το 1754, επί Επισκόπου Ιγνατίου, ο ναός ανακαινίζεται εκ βάθρων, με καινούργια θεμέλια και σε μεγαλύτερες διαστάσεις. Την επίβλεψη των εργασιών και την ευθύνη είχε ο μοναχός Σωφρόνιος, που αναφέρεται και στην επιγραφή της εικόνας με τη βοήθεια και τη συνδρομή μίας ευσεβούς γυναίκας, της Ζωίνας, η οποία αργότερα έγινε μοναχή με το όνομα Ζηνοβία. Η Ζηνοβία οργάνωσε το μοναστήρι, έκανε περιοδείες σε διάφορους τόπους, κάνοντας εράνους και συγκρότησε μοναστήρι με αρκετές μοναχές, που λειτουργούσε μέχρι το 1820, όταν ο ναός γίνεται ενοριακός2.
Το 1863 ο ναός ανακαινίζεται και πάλι εκ βάθρων και παίρνει τις σημερινές του διαστάσεις, χωρίς άλλες σοβαρές από τότε μετατροπές, αν εξαιρέσουμε μόνο την προσθήκη που έγινε προς δυσμάς το 1960 αντικαθιστώντας τον παλιό, ξύλινο γυναικωνίτη.

Το πάρκο του Αγίου Δημητρίου ήταν η μοναδική δασοσκέπαστη περιοχή της Κοζάνης, που πρόσφερε τόπο αναψυχής και δροσιάς κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και εκεί λειτουργούσε επί πολλά χρόνια καφενείο με την επωνυμία ΑΙΓΛΗ. Το καφενείο αυτό κάηκε το 1908 από φανατισμένους Τούρκους στρατιώτες, που είχαν σταλεί στην πόλη για την κατασκευή και τη φύλαξη των στρατώνων. Στο υψωματάκι, που ήταν κάποτε η ΑΙΓΛΗ, συνήθιζαν οι ασχολούμενοι με τους φανούς να συγκεντρώνονται για να γιορτάσουν την Καθαρή Δευτέρα, όπως και σήμερα συνηθίζουν.
Στα πιο πρόσφατα χρόνια στο πάρκο του Αγίου Δημητρίου και στο 2ο Δημοτικό Σχολείο (πριν την καταστροφική πυρκαγιά, που έκανε στάχτη όλο το οίκημα το 1967) είχε την έδρα της η IX΄ Μεραρχία Επιστράτευσης και το 27ο Σύνταγμα Πεζικού. Στο χώρο αυτό παρουσιαζόταν οι στρατεύσιμοι της περιοχής, τόσο κατά τη στρατολόγηση τους, όσο και κατά την επιστράτευση για τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 και με θεία λειτουργία και γλέντι στον Άη-Δημήτρη συνήθιζαν οι νέοι να γιορτάζουν την κατάταξη τους στον ελληνικό στρατό, ένα έθιμο που συνεχίζεται ευλαβικά μέχρι σήμερα.

Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1993

Στις 16 Ιουλίου 1993, παραμονή της γιορτής της Αγίας Μαρίνας, πυρκαγιά που εκδηλώθηκε μεταξύ της στέγης και της οροφής, πιθανόν από ένωση ηλεκτρικών καλωδίων, κατέστρεψε ολοκληρωτικά τον ιερό ναό του Αγίου Δημητρίου. Παρότι η βοήθεια των γειτόνων και των πυροσβεστικών οχημάτων ήταν άμεση, το μόνο που κατάφεραν ήταν να μην εξαπλωθεί η φωτιά τριγύρω από το ναό και στο πάρκο, αφού εξαιτίας των ξυλοκατασκευών και των ξυλόγλυπτων μερών του ναού, η φωτιά μεταδόθηκε ακαριαία σε όλο το χώρο, καταστρέφοντας τα πάντα, εκτός από το παρεκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα, τον πρόναο και τις από μπετόν νέες κατασκευές του γυναικωνίτη. Μόνο οι τοίχοι έμειναν όρθιοι, τραυματισμένοι βαρύτατα κι αυτοί. Εικόνες, ιερά σκεύη και αντικείμενα, άμφια και τελετουργικά βιβλία κι οτιδήποτε άλλο βρισκόταν μέσα στον ιερό ναό, ακόμα κι οι πολυέλαιοι και τα μπρούτζινα μανουάλια απανθρακώθηκαν κι αλλοιωμένα και παραμορφωμένα βρέθηκαν αργότερα ανάμεσα στους σωρούς από τις στάχτες.
Το γεγονός, απρόσμενο και ιδιαίτερα θλιβερό, συντάραξε την Κοζάνη ολόκληρη. Αμέσως και με διαταγή του μακαριστού Μητροπολίτου Διονυσίου συστήθηκε ειδική επιτροπή αποκατάστασης του ιερού κτίσματος κι αποφασίστηκε η άμεση αποκατάσταση κι επιδιόρθωση του, με τις συμβουλές ειδικών επιστημόνων και με βάση ό,τι είχε απομείνει από τους εξωτερικούς τοίχους. Θερμό ενδιαφέρον έδειξαν από την πρώτη στιγμή όλες οι τοπικές αρχές με κυρίαρχο τον τότε Δήμαρχο μετέπειτα Βουλευτή Κοζάνης κο Πάρι Κουκουλόπουλο, αλλά και όλος ο απλός λαός της πόλης, που διαπίστωσε από την πρώτη στιγμή του θλιβερού συμβάντος πως «Κοζάνη χωρίς τον Αϊ-Δημήτρη, δε νοείται». Έβαλαν στοίχημα να τον ξαναφτιάξουν, λαμπρότερο κι ωραιότερο από πρώτα. Και τα κατάφεραν.
Ο ιερός ναός του Αϊ-Δημήτρη της Κοζάνης λειτούργησε ξανά, χαρίζοντας χαμόγελα ανακούφισης και δάκρυα χαράς στους ενορίτες του και σ’ όλο το χριστεπώνυμο πλήθος της πόλης, ανανεωμένος πλήρως, δύο χρόνια μόλις μετά την καταστροφική πυρκαγιά, το φθινόπωρο του 1995. Μάλιστα, κατά την ανακαίνιση, βρέθηκαν τα θεμέλια του ναού που είχε κατεδαφιστεί το 1754, τα ίχνη των οποίων κρατήθηκαν στο νέο δάπεδο με πλακάκια διαφορετικού χρώματος.
Κατά τη διάρκεια της ανακατασκευής της εκκλησίας τα θρησκευτικά καθήκοντα των ενοριτών τελούνταν στην παρακείμενη, νεόδμητη εκκλησία του Αγίου Χριστοφόρου, μικρότερης βέβαια χωρητικότητας, επαρκούς όμως για τις λειτουργικές και θρησκευτικές ανάγκες της ενορίας εκείνες τις δύσκολες ώρες.

ΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ

Στη βορειοανατολική πλευρά του αύλιου χώρου του ναού του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Λαζάρου. Μικρό και γραφικό κτίσμα, χωρίς την τυπική και συνήθη μορφή των εκκλησιών, με αγιογραφίες και ιερό τέμπλο, εγκαταλειμμένο σήμερα και πολύ παλιό, άγνωστης χρονολογίας πρώτης κτίσεως, ο Αϊ-Λάζαρος με τη χαμηλή και μυστικιστική κατασκευή του μέσα σ’ ένα κατάφυτο χώρο, με πολλά περισσότερα δέντρα και πολύ πιο πυκνή βλάστηση στο παρελθόν, έδωσε πολλές αφορμές για τη δημιουργία στοιχειών και αστικών θρύλων. Το μήκος του είναι 7 μέτρα και το πλάτος 4. Ο Νικ. Δελιαλής στη μελέτη του «Συλλογή μνημείων» αναφέρει ότι: «Ως κοιμητήριο τούτου (του ναού του Αγίου Δημητρίου δηλαδή) εχρησιμοποιείτο η κρύπτη του παρεκκλησίου του Αγίου Λαζάρου».
Στο ισόμετρο θολωτό υπόγειο του Αϊ-Λάζαρου βρήκαν προστασία κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής (1941-1944) σπάνια βιβλία και χειρόγραφα, κώδικες και χάρτες που φυλάσσονταν μέχρι τότε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης. Τα βιβλία αυτά μετέφερε εκεί, μετά από σχετική απόφαση της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου Κοζάνης (το καθεστώς του Ιωάννου Μεταξά, μετά την επιβολή του τον Αύγουστο του 1936, είχε καταργήσει τα δημοτικά συμβούλια σε κάποιες περιοχές και τα είχε αντικαταστήσει με διοικούσες επιτροπές), ο τότε έφορος της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, λάτρης των βιβλίων και αιώνιος φύλακάς τους Νίκος Δελιαλής.
Η Διοικούσα Επιτροπή της Κοζάνης σε τακτική συνεδρίαση της 9ης Οκτωβρίου 1940, ελάχιστες δηλαδή μέρες πριν την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου, αποφασίζει τη διάθεση πιστώσεως 15.000 δρχ. για την κατασκευή ξύλινων κιβωτίων για τη διαφύλαξη βιβλίων και άλλων αντικειμένων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, ώστε να προστατεύονται «εις ενδοχόμενην αεροεπίθεσην». Οι άνεμοι του πολέμου φυσούσαν ήδη απειλητικοί πάνω από τα Βαλκάνια και η Κοζάνη κι η Ελλάδα ολόκληρη δε γινόταν να τους αγνοήσει. Σε δεύτερη, έκτακτη συνεδρίασή της, τέσσερις μόνο μέρες μετά την έναρξη του πολέμου την 1η Νοεμβρίου 1940, αποφασίζεται η έγκριση νέας δαπάνης για την άμεση μεταφορά «των κειμηλίων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης εις το υπόγειον της εκκλησίας του Αγίου Λαζάρου». Τα κιβώτια με τα βιβλία και τα άλλα αντικείμενα ανέλαβε να μεταφέρει στον Αϊ-Λάζαρο ο Νίκος Δελιαλής. Με τη βοήθεια έμπιστων και καλών του φίλων μετέφερε τα βιβλία από τη βιβλιοθήκη στο Αϊ-Λάζαρο, νύχτα πάνω σε μια χαμάλα (μεγάλα απορριμματοφόρα κάρα του Δήμου), στα κουδούνια της οποίας είχανε βάλει βαμβάκι για να μην ακούγονται. Αφού τα κατέβασαν όλα στο υπόγειο, έχτισαν τοίχο και απομόνωσαν το χώρο με τα βιβλία. Το υπόγειο του Αγίου Λαζάρου ήταν καλοχτισμένο και στερούμενο υγρασίας, άρα απόλυτα ασφαλές για το σκοπό που ήθελαν να το χρησιμοποιήσουν. Η πράξη αυτή αποδείχτηκε σωτήρια για το θησαυρό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της πόλης. Λίγους μήνες αργότερα, κατά τον σφοδρό βομβαρδισμό της πόλης από τα γερμανικά στούκας (10 Απριλίου 1941), ο πρώτος όροφος του δημαρχείου, στο υπόγειο του οποίου στεγαζόταν η Δημοτική βιβλιοθήκη, καταστράφηκε ολοκληρωτικά, (χωρίς ευτυχώς να πάθει τίποτα ο ναός του Αγίου Νικολάου δίπλα και το καμπαναριό), ενώ είχε ήδη προηγηθεί η κατάληψη του δημαρχιακού μεγάρου από τα μέλη του γερμανικού στρατού κατοχής. Το υπόγειο του Δημαρχιακού Μεγάρου χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές σα στρατώνας-υπνωτήριο.
Όταν έληξε η γερμανική κατοχή και ελευθερώθηκε η πόλη (28 Οκτωβρίου 1944), ο Δελιαλής, πιθανόν με τη βοήθεια των ίδιων έμπιστων φίλων, που τον είχαν βοηθήσει να μεταφέρει τα βιβλία στον Αϊ-Λάζαρο, χάλασε τον τοίχο -τα υπολείμματα του οποίου διακρίνονται ακόμη και σήμερα- και πήρε πίσω ό,τι εκεί είχε κρύψει, μα δεν φανέρωσε σε κανένα την κρυψώνα τους, ακόμη και χρόνια μετά, καθώς φοβόταν μη χρειαστεί να τα κρύψει ξανά σε μελλοντικούς δύσκολους και χαλεπούς καιρούς. Ο Δελιαλής, αν και δεν ήταν άνθρωπος ιδιαίτερα μορφωμένος, είχε αντιληφθεί από νωρίς την αξία του θησαυρού, που η πόλη του του είχε αναθέσει να φυλάσσει και τον προστάτευε πάντα με όλη του την ψυχή κι αν χρειαζόταν και με τη ζωή του ακόμα. Το εκκλησάκι του Αϊ-Λάζαρου, που ήθελε κάποια στιγμή να ανακαινίσει, ήταν η καλύτερη κι η πιο ασφαλής κρυψώνα. Ο τόπος που δεν τον πρόδωσε ποτέ.

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ

Νοτιοανατολικά του ιερού ναού του Αγίου Δημητρίου και μέσα στο ομώνυμο πάρκο, απέναντι από το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Κοζάνης, βρίσκεται ο Ιερός Ναός του Αγίου Χριστοφόρου. Στο λόφο του Αγίου Χριστοφόρου υπήρχε ένα από τα ιερά, αγιασμένα δένδρα που υπήρχαν σε διάφορες περιοχές της πόλης της Κοζάνης. Τα δένδρα αυτά κανείς δεν τολμούσε να τα θίξει ή να τα κόψει. Συνήθιζαν να τα αγιάζουν κάθε χρόνο την Πέμπτη της Αναλήψεως, παρουσία του ίδιου του Μητροπολίτου. Μια παράδοση αναφέρει ότι πριν από τον άτυχο πόλεμο του 1897 δύο Τούρκοι επιχείρησαν να κόψουν αυτό το δέντρο. Ο ένας πέθανε αμέσως κι ο άλλος έμεινε παράλυτος σ’ όλη του τη ζωή.
Ο ιερός ναός του Αγίου Χριστοφόρου κτίστηκε για πρώτη φορά το 1835, επί Επισκόπου Βενιαμίν, σαν εξωκκλήσι. Υπάρχει η ανεπιβεβαίωτη πληροφορία ότι στο λόφο, που χτίστηκε ο ναός, κήρυξε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, διερχόμενος από την Κοζάνη και γι’ αυτό κτίστηκε εκεί το νέο εξωκκλήσι. Από επιστολή του Μητροπολίτου Κωνστάντιου της 20ης Μαρτίου 1892 μαθαίνουμε ότι από το 1888 και ως το 1892 ο ναός χρησιμοποιούνταν ως χώρος στρατωνισμού από τα τουρκικά στρατεύματα. Ο Βενιαμίν με την επιστολή του ζητάει να αποχωρήσουν τα τουρκικά στρατεύματα από το χώρο και να καταβάλλουν αποζημίωση για τις ζημιές που προξένησαν, κυρίως στις τοιχογραφίες. Το 1896 άτακτα στρατεύματα γκέκηδων (= αλβανική φυλή) πυρπολούν την εκκλησία, που αποτεφρώνεται ολοκληρωτικά. Το 1925-1926 ο ναός ξαναχτίζεται στον ίδιο χώρο και το 1960 συντελείται εκ νέου οικοδόμηση, καθώς η εκκλησία του 1925, λιθόκτιστη και με τρούλο, ήταν πλέον ετοιμόρροπη. Η αγιογράφηση του ιερού ναού ολοκληρώθηκε το 1988.
Μετά την καταστροφική πυρκαγιά, που έπληξε τον ιερό ναό του Αγίου Δημητρίου το καλοκαίρι του 1993 και όσο καιρό ο ναός ανοικοδομούνταν, τα θρησκευτικά καθήκοντα των ενοριτών πραγματοποιούνταν στον Άγιο Χριστόφορο, ενώ πολλές φορές κατά τους θερινούς μήνες και κατά τη διάρκεια του θερινού Σεμιναρίου Κλασικής Μουσικής, που πραγματοποιούνταν κάθε Αύγουστο στην Κοζάνη με τη φροντίδα και την επίβλεψη της Ιεράς Μητρόπολης Σερβίων & Κοζάνης για δέκα περίπου χρόνια, ο ιερός ναός, χώρος με εξαίσια ακουστική, παραχωρούνταν για συναυλίες κλασικής μουσικής.
Ο Άγιος Χριστόφορος γιορτάζει στις 9 Μαΐου και είναι προστάτης των αυτοκινητιστών.

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημήτριου της Κοζάνης με ιστορία παράλληλη στα χρόνια και στα πάθη με την ιστορία και τα πάθη της πόλης είναι σήμερα μία από τις πιο αγαπημένες εκκλησίες των Κοζανιτών, στενά και άμεσα συνδεδεμένη με την προσωπική τους ιστορία και τη ζωή τους την ίδια.

Κοζάνη, Οκτώβριος 2011


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Ιωάννου Δ. Δημόπουλου. Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά. Εκδ: Ιερά Μητρόπολις. Κοζάνη : 1994.
• Βασιλικής Θ. Διάφα-Καμπουρίδου. Ο Κώδιξ της Επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης των ετών 1849-1868.
Εκδ: ΙΝ.Β.Α. Κοζάνη : 2006.
• Ελευθερουδάκη Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Ελευθερουδάκης Α.Ε. Αθήνα : 1927.
• Στράτου Δ. Ηλιαδέλη. Νίκος Δελιαλής. Αίσθημα ευθύνης. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Σεπτέμβριος/Δεκέμβριος 1983, αρ.τ: 6-7, σελ: 175-184. Θεσσαλονίκη : 1983.
• Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης. Ημερολόγιον 2005 Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης.
Εκδ: Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης. Κοζάνη : 2004.
• Β.Π. Καραγιάννη. Χρονολόγιο Κοζάνης (1392-1993). ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, έτος Ζ΄, σελ: 98-112. Κοζάνη : 1996.
• Κωνσταντίνου Ι. Λάζαρη-φιλολόγου. Ιερά Μονή Παναγίας Ολυμπιωτίσσης.
Εκδ: Ιεράς Μονής Παναγίας Ολυμπιωτίσσης. Ελασσώνα : 2000.
• Παναγ. Ν. Λιούφη δ.φ. Ιστορία της Κοζάνης.
Εκδ: ΙΩΑΝ. ΒΑΡΤΣΟΥ. Αθήνα : 1924.
• Μαλλιάρης-Παιδεία. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Μαλλιάρης-Παιδεία / Πήγασος Εκδοτική Α.Ε. Θεσσαλονίκη : 2005.
• Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία-Ιστορία της Κοζάνης (1400-1912).
Εκδ: ΕΣΤΊΑ. Αθήνα : 1992.
• Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Σύντομη ιστορία της Κοζάνης. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ «ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» 1961, τόμος 2ος, σελ: 47-64. Κοζάνη : 1961.
• ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ - ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ. Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδ: Πάπυρος. Αθήνα : 1996 και Αθήνα : 2005.
• Ηλία Παρδάλη. Ξεχασμένα κοζανίτικα έθιμα. Η λειτουργία των στρατευσίμων της Κοζάνης. ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, έτος ΙΓ΄, τεύχος Β΄, σελ: 349-362. Κοζάνη : 2002.
• Ξανθής Σαββοπούλου – Κατσίκη. Η ιστορία της Κοζάνης μέσα από τα εκκλησιαστικά της μνημεία. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούλιος 2007, αρ.τ: 58, σελ. 3-31. Θεσσαλονίκη : 2007.
• Γεωργίου Θ. Τσουμή. Κοζάνη, πέτρινη πόλη. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούνιος 1993, αρ.τ: 30, σελ. 16-28. Θεσσαλονίκη : 1993.
• Παύλου Ι. Τσουμή. Ιστορική εξέλιξη της πόλεως Κοζάνης. ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, έτος ΙΓ΄, τεύχος Β΄, σελ: 305-320. Κοζάνη : 2002.